Ўзбекистонда хусусий сектор ривожланишини рағбатлантириш

Кўп йиллик иқтисодий турғунлик ва яккаланишдан сўнг Ўзбекистон 2017-йилда рақобатбардош ва инклюзив бозор иқтисодиётини барпо этиш бўйича муҳим ислоҳотлар жараёнини бошлади. Асосий ислоҳотлар валюта курсини либераллаштириш, импорт тарифларини пасайтириш, танланган товар ва хизматлар нархларини эркинлаштириш, Монополияга қарши қўмитани ташкил этишдан иборат эди.

Бозор тарафдори бўлган бу дастлабки саъй-ҳаракатлар хусусий секторни ривожлантириш, кўпроқ ва яхши иш ўринлари яратиш йўлидаги муҳим қадам бўлди. Лекин қилинадиган ишлар кўп.

Жаҳон банкининг Ўзбекистон учун 2021-йилги мамлакат иқтисодий меморандумида доимий саъй-ҳаракатлар зарур бўлган бир қанча йўналишлар таъкидланган. Келинг, батафсил кўриб чиқайлик.

Рақобат ҳали ҳам заиф деб қабул қилинади. Бертелсман Трансформатион Индех маълумотларига кўра, Ўзбекистонда бозор рақобатини идрок этиш 2016 йилдан 2020 йилгача яхшиланган бўлса-да, бугунги кунда ҳам Европа ва Марказий Осиё минтақасининг Тожикистон, Украина, Полша ва Россия каби бир қанча бошқа давлатларидан ортда қолмоқда.

Тадбиркорлик чекланганлигича қолмоқда. Янги фирмаларнинг расмий хусусий секторга кириш зичлиги – тадбиркорлик учун стандарт прокси – сўнгги бир неча йил ичида яхшиланди, бироқ минтақавий ўртача кўрсаткичдан анча пастлигича қолмоқда ва Ўзбекистоннинг аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромади прогноз қилганидан пастроқ.

Расмий хусусий фирмалар қариган сари ўсмайди. Жаҳон банкининг 2019-йилги Корхоналар сўрови маълумотларига асосланган таҳлил шуни кўрсатадики, расмий хусусий фирмалар, айниқса ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида, Ветнам ва Россия каби ўтиш даври иқтисодиёти бошқа йирик давлатлардагиларга нисбатан тез ўсмаган. Бундан ташқари, бу фирмалар вақт ўтиши билан кичик бўлиб қолади: Ўзбекистоннинг 10 ёшгача бўлган расмий хусусий фирмаларида ўртача 20 ишчи ишлайди, Ветнамдаги шунга ўхшаш фирмаларда эса 33,6 ишчи. 20 ёшдан ошган фирмалар учун 13,6 ходимдан иборат бу фарқ кенгаймоқда (78,6 ходимгача).

Меҳнат унумдорлигини пасайтириш. Худди шу микро-даражали таҳлил шуни кўрсатдики, расмий хусусий секторда меҳнат унумдорлиги (бир ишчига тўғри келадиган савдо даромади сифатида белгиланган) сўнгги ўн йил ичида доимий равишда пасайиб, 2010–13 йилларда йиллик ўсиш -1,2 фоиз ва 2016–19 йилларда -6,7 фоизни ташкил этди. Ушбу сўнгги пасайишлар тадбиркорликнинг бошқа соҳаларида паст самарадорликни кўрсатади, масалан, савдо таъсирининг этарли эмаслиги, паст инновация интенсивлиги ва заиф фирма имкониятлари.

 Буларнинг барчаси умумий талқинга ишора қилади: хусусий секторнинг турғун ишлаши фирмаларни ўсиш потентсиали билан мукофотламайдиган ва самаралироқ фирмалар учун ресурсларни тақсимлашга тўсқинлик қиладиган бузилган бизнес муҳитини акс эттиради.

 Бунинг ортида бир қанча сабаблар бор. Муҳим омиллардан бири маҳсулот бозорларидаги чекланган рақобат бўлиб, ўтиш даври иқтисодиёти учун одатий муаммо ҳисобланади. Дарҳақиқат, камситувчи аралашувлар ва тартиб-қоидалар, айниқса, давлат корхоналари хусусий фирмалар билан рақобатлашадиган бозорларда ҳамон ўйин майдонини нотекис сақламоқда.

Бундан ташқари, 2019-йилги Жаҳон банки корхоналари сўрови маълумотлари хусусий сектор ривожланишига тўсқинлик қилаётган бошқа бизнес муҳити тўсиқларини, жумладан солиқ ставкалари, норасмий сектор амалиёти, электр энергияси ва молиядан фойдаланиш имкониятини ҳам очиб беради (қуйидаги графикни кўринг).

Бу далил Ўзбекистонда ишбилармонлик муҳитини тартибга солиш ва хусусий сектор ривожланишини рағбатлантириш бўйича кенг қамровли сиёсат кун тартиби зарурлигини тасдиқлайди. Эътибор қаратиш керак бўлган эттита долзарб ислоҳот ва сиёсат:

Рақобатни рағбатлантиришни давом эттириш. Хусусий фирмаларнинг рақобатдошлиги учун қулай шарт-шароитларни яратиш давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва қайта қуришни ривожлантириш каби муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун, айниқса, давлат корхоналари хусусий фирмалар билан рақобатлашадиган бозорларда ўйин майдонини оғирлаштирадиган бузғунчи камситувчи аралашувлар ва қоидаларни камайтиришни давом эттириш жуда муҳимдир. Рақобатда бетарафликни мустаҳкамлаш, шунингдек, имтиёзларга йўл қўймаслик ва рақобатдаги бузилишларни минималлаштириш учун давлат ёрдамини назорат қилиш шарт.

Солиқ тизимини фирмалар ўсишини қўллаб-қувватлашинии таъминлаш. Солиқ тизими солиқ ставкалари ва маъмурий юкларни мувозанатлаш орқали фирма ўсишини рағбатлантириши керак. Солиқ тизими ўсишни тўхтатмаслик учун ставкаларни фирмалар ҳажмига қараб аста-секин ошириши ва ўсиб бораётган ва йирик компанияларга инвестициялар ва бандликни рағбатлантириш учун маржинал ставкаларни камайтириши керак.

Норасмий сектор амалиётларини юмшатиш. Норасмий сектор ҳажмини чеклаш ва ресурсларни энг самарали фирмаларга йўналтириш учун ҳукумат сиёсати: меҳнат бозорининг мослашувчанлигини яхшилаш, ижтимоий ҳимояни ислоҳ қилиш, солиқ тизимини рационализатсия қилиш, меъёрий-ҳуқуқий база ва адлия тизимини такомиллаштириш зарур. Бундан ташқари, яхши расмий иш ўринларини яратиш учун шароитлар мавжуд бўлиши керак, шунинг учун вақт ўтиши билан норасмийлик орқага сурилади.

Микро, кичик ва ўрта корхоналарнинг молиялаштириш имкониятларини яхшилаш. Бунга банк соҳасида рақобатни кучайтириш, тижорат банкларида давлат мулкини қисқартириш, давлатнинг йўналтирилган кредитларини янада пасайтириш, банк бошқарувини такомиллаштириш ва банк тизимида инсон капиталини ошириш орқали эришиш мумкин. Ва кредитларнинг тез ўсишини таъминлаш ва молиявий ресурсларнинг энг самарали лойиҳаларга ажратилишини таъминлаш учун институтларни мустаҳкамлашни давом эттириш орқали.

Электр энергетикаси соҳасидаги ислоҳотларни илгари суриш. Бу эскирган инфратузилмани янгилаш, хизмат сифати ва ишончлилигини ошириш учун жуда муҳимдир. Ўзбекистон ҳукумати самарадорликни оширувчи ва эскирган инфратузилмани янгилайдиган бозор механизмларига ўтиш учун тегишли сектор ислоҳотларини амалга оширмоқда. Рақобат ва нархларни самарали тартибга солишни таъминлаш ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш бўйича фаол сиёсатни жорий этиш. Юқорида қайд этилган ислоҳотларни амалга оширишда тадбиркорлик ривожланишига тўсқинлик қилаётган мавжуд камчиликларни бартараф этишга қаратилган фаол сиёсатни жорий этиш муҳим аҳамиятга эга. Бизнесни қўллаб-қувватлаш чоралари иккита муҳим тамойилга амал қилиши керак. Биринчидан, фирманинг омон қолишини эмас, балки ўсиш потентсиалини ва самарадорлигини биринчи ўринга қўйинг. Иккинчидан, фирма имкониятларини мустаҳкамлаш учун молиявий ва молиявий бўлмаган воситаларни бирлаштириш, шунинг учун фирмалар ишлаб чиқаришни бошқариш, бозорда янги имкониятларни тан олиш, янги лойиҳаларни ишлаб чиқиш таваккал қилиш, янги технологияларни ўзлаштириш ва фаолиятни кенгайтириш имкониятига эга бўлади.

Хусусий сектор ўсишини таъминлаш учун кўникмалардаги бўшлиқларни ёпиш. CОVID-19 инқирози олдидан кўплаб корхоналар Ўзбекистонда бизнес ривожига жиддий тўсиқ бўлаётган малакаларнинг етарли эмаслиги ҳақида хабар беришган. Тахминларга кўра, пандемия болаларнинг икки йиллик мактаб таълимига тенг бўлган таълим йўқотилишига олиб келди, бу эса келажакдаги ишчи кучининг потентсиал унумдорлигига таъсир қилади. Шундай қилиб, таълим соҳасида малака ошириш шошилинч чора-тадбирлар соҳасидир.

 Ўзбекистон марказлашган режалаштирилган иқтисодиёт меросидан узоқлашган ҳолда хусусий секторни ривожлантиришдек мураккаб муаммога дуч келмоқда. Хусусий фирмаларни мамлакат бизнеси ва иқтисодий келажагининг таянчига айлантириш ягона барқарор йўлдир. Бу барча манфаатдор томонлар ва давлат институтларини мувофиқлаштиришни, кенг консенсусни шакллантиришни ҳамда ислоҳотларни мувофиқлаштириш ва амалга оширишни назорат қилиш учун мустаҳкам асос яратишни талаб қилади.

 Хусусий сектор ва тадбиркорлик салоҳиятини тўлиқ ишга солиш Ўзбекистоннинг 2030 йилгача ривожланиш мақсадларига эришиши ва бутун халқ ҳаётини яхшилаши учун муҳим аҳамиятга эга. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистон бўйича бўлажак Ҳамкорлик Дастури хусусий секторни ривожлантиришни келгуси беш йил давомида асосий эътибор йўналишларидан бирига айлантиради.

 

 Манба: blogs.worldbank.org